Kunst met ambities

Het kan gebeuren dat Jeroen Boomgaard ergens loopt en denkt: hé, is dat een nieuw kunstwerk? En dan blijkt het er al tien jaar te staan. Waarmee hij maar wil zeggen: in de openbare ruimte zijn zoveel prikkels dat kunst lang niet altijd prominent aanwezig is. ‘Die kunst hoeft niet per se een boodschap te hebben die je raakt,’ voegt hij eraan toe. Met het Stadscuratorium adviseert Boomgaard de gemeente Amsterdam – gevraagd en ongevraagd – over kunst in openbare ruimte. Het gaat hen om 'stimuleren, verbinden, samenwerken, waarderen en het initiëren van de dialoog'. Het Stadscuratorium heeft op de website van het Amsterdams Fonds voor de Kunst een Handreiking geplaatst waarmee de adviseurs hun ervaring delen. Ervaringen die opdrachtgevers kunnen gebruiken bij vragen als: hoe zorg je ervoor dat een kunstwerk in de openbare ruimte de gewenste uitwerking heeft ? En niet onbelangrijk: hoe krijgt het kunstwerk waardering van de bewoners? 

Ruud Reutelingsperger ziet dat net een beetje anders. Als kunstenaar en maker heeft hij praktijkervaring met kunst in de openbare ruimte. Volgens Reutelingsperger draagt een kunstwerk vooral bij aan het vertellen van verhalen en het maken van een plek: ‘Wij vinden het interessant om in transformatiegebieden te werken. Dus in gebieden die op de schop gaan. Dat betekent dat je een plek hebt met een verhaal. En dat verhaal wil je laten zien. Het is een verhaal over waar je nu bent - wat is dit voor oord? - en wat zo'n plek kan worden. Kijk: mooie huizen en gebouwen neerzetten … dát is geen ‘plek maken’. Zelfs als de bewoners er al wonen, heb je nog geen ‘plek’. Want de auto staat weliswaar voor de deur, maar de bewoners hebben onderling nog niks met elkaar. Er is nog geen gemeenschap. In die zin kan kunst ontmoeting faciliteren, maar gaat daarbij ook over een gedeeld verhaal van de plek, over dat verbeelding bijdraagt aan gemeenschapszin. Dat is volgens mij een rol voor kunst en cultuur.'

Alleen al het meedenken over een kunstwerk kan bewoners verbinden. In het aardbevingsgebied in Groningen gingen Reutelingsperger en zijn collega’s ter voorbereiding van het ontwerp van een kunstwerk met de bewoners praten. 'Eerst wilden de mensen hun verhaal kwijt. Over de moeilijke en onzekere tijden die ze hebben gehad en nog steeds doorheen gaan. Ze weten dat het ooit wél voorbij zal zijn. En de vraag is: wat is er dan? Op deze plek? Daar hebben we samen over nagedacht. Je zag dat het voor de mensen een grote opluchting was om even niet te praten over de dagelijkse zorgen. Ze gingen vertellen over het landschap. De lucht. De kleuren. Het is vervolgens aan de kunstenaar om daar vorm aan te geven.' 

Martijn Hemmer, senior ontwikkelingsmanager bij BPD in regio Noord-West, sluit zich daarbij aan. Hij legt uit dat een kunstwerk in de openbare ruimte van toegevoegde waarde is, helemaal als het kunstwerk de bewoners en gebruikers van het gebied verbindt en de plek een identiteit meegeeft. Hemmer: ‘Soms is dat doordat het kunstwerk een plek wordt waar mensen samenkomen. Maar sommige kunstenaars faciliteren die ontmoeting zelfs al in hun vooronderzoek. Bijvoorbeeld door workshops in de buurt te organiseren met betrokkenen. Denk bijvoorbeeld aan bewoners, leerlingen van basisscholen en historische verenigingen uit de buurt. 

Voor Hemmer is het al een heel gewone gang van zaken om de realisatie van kunst op te nemen in de planning van een gebied. Hij bespreekt vooraf of een kunstwerk in de openbare ruimte wenselijk is. 'Dat willen we graag aan de voorkant in het afsprakenkader geregeld hebben. Dan is het geadresseerd en kan je het erover hebben.' Hemmer vervolgt: 'Ik wil weten waar de kunstenaar zelf denkt iets toe te kunnen voegen. Daarbij kun je natuurlijk wel aangeven wat de randvoorwaarden van de kunstopdracht zijn, zodat de kunstenaar daar rekening mee kan houden. Als je het voor de rest aan de creativiteit van de kunstenaar overlaat, kun je aardig verrast worden!' Het is wel belangrijk, benadrukt Hemmer, om vooraf met de gemeente goede afstemming te hebben over de uitvraag aan de kunstenaar.

Boomgaard adviseert zo snel mogelijk de kunstenaars te betrekken bij een gebiedsontwikkeling. Want dat gebeurt helaas nog vaak te laat. 'Er zijn dan bijvoorbeeld al drie plekken aangewezen waar een kunstwerk zou kunnen komen. Maar dat is veel te beperkt. Zeg gewoon: we willen graag iets met kunst. Maar houd ruimte; nodig kunstenaars uit om mee te denken over wat er gaat spelen, vertel wat je zou willen. Een kunstwerk is wat mij betreft trouwens niet per se een beeld. Het kan bijvoorbeeld ook een manifestatie zijn. Of een optocht. Of een dansvoorstelling.' Die alternatieven worden volgens Boomgaard nog te weinig als optie gezien.' Een fout die vaak wordt gemaakt, is dat sommige opdrachtgevers bang zijn zich te bemoeien met het ontwikkelen van kunst. Boomgaard: 'Die angst is onterecht. Kunstenaars die goed zijn in het maken van kunst voor de openbare ruimte, begrijpen dat je met elkaar in gesprek kunt gaan. Dat is onderdeel van de ontwikkeling van het kunstwerk.’ De eerste opdracht die Observatorium ooit kreeg, kwam van een projectontwikkelaar die bij het voltooien van nieuwbouwwijk Nieuw Terbregge in Rotterdam 'iets te vieren' had. Dat moest ‘een sokkel met iets erop’ worden, vertelt Reutelingsperger. Uiteindelijk werd dit cadeautje een groot werk in de geluidswal aan de snelweg. Het bijzondere was dat de groep kunstenaars regelmatig bij de directeur op werkbespreking kwam. Reutelingsperger: ‘Hij wilde weten wat de plannen waren. Wij waren jonge kunstenaars, we praatten en praatten. Maar hij zei nooit wat hij ervan vond. Dat vonden wij verdacht, het maakte ons onzeker. Jaren later kwamen we hem weer tegen. We vroegen hem waarom hij nooit iets had gezegd. Hij vertelde dat hij bang was de verkeerde dingen te zeggen.

Wat ik hiermee wil zeggen? Als je een project met een kunstenaar gaat doen, is het belangrijk elkaars taal te begrijpen. Je moet praten over wat kunst betekent, en over wat de bijdrage van kunst kan zijn. Dat kan je doen door op basis van gelijkwaardigheid bij de opstart al gesprekken voeren over architectuur, landschap, erfgoed, ruimtelijke kwaliteit, cultuur en kunst.’ 

Hoe kies je kunstenaars? En hoe bereik je overeenstemming over de ruimte die kunstenaars krijgen? Hemmer ervaart daarbij veel steun van de afdeling Kunst & Cultuur van BPD: 'Deze afdeling is uniek voor een ontwikkelaar en heeft echt een meerwaarde. Het kan zijn dat een gemeente al een kunstenaar op het oog heeft. Dat is soms een lokale kunstenaar, waarvan iedereen zegt dat het een goede keuze is. Ik leg dat voor bij mijn collega’s. Is het inderdaad de juiste keuze? Zij pakken vervolgens het kunsttraject met de desbetreffende gemeente op. Het is belangrijk om draagvlak voor kunst te creëren. Welke rol wil je dat kunst in de gebiedsontwikkeling gaat spelen? Wordt het een blikvanger? Of een verbindend element? Daarover moet je het eens zijn met elkaar.’ Boomgaard benadrukt in de Handreiking het belang van een divers samengestelde selectiecommissie. Die moet niet alleen experts bevatten op het gebied van kunst en kunstenaars, maar tevens verschillende culturele perspectieven vertegenwoordigen. 'Er komen weinig jonge kunstenaars en weinig kunstenaars met een biculturele achtergrond aan bod bij opdrachten in de openbare ruimte. Dat heeft zeker te maken met de samenstelling van de selectiecommissie.' Reutelingsperger benadrukt dat ook de kunstenaar ondersteuning nodig heeft tijdens het proces: Er wordt veel gediscussieerd over kunst. Het goede gesprek dat je met elkaar kunt hebben, met een bewoner, een projectontwikkelaar, een architect. Dat maakt het juist leuk en interessant voor ons. Als kunstenaar kan je andere dingen aankaarten. Zoals de liefde voor een plek.' 

Boomgaard is het eens met Reutelingsperger en benadrukt dat de kunstenaar er niet helemaal alleen voor moet komen te staan. 'Als je als opdrachtgever iets wil met kunst, moet je de verantwoordelijkheid nemen voor de realisatie ervan. Niet alleen maar denken: er is een schets, een definitief voorstel, een budget … zoek het maar uit. Het is ten slotte geen bushokje dat je neerzet. Het is altijd een experiment. Dus zijn er mogelijk onverwachte problemen en kosten. Daarin moet je als opdrachtgever meedenken.' 

Zijn er wél bewoners, dan moet je met hen - net als met de kunstenaars - al vroeg in gesprek. Boomgaard: 'Het gaat dan niet om de vraag: welk kunstwerk moet er komen? Maar wel: waar droom je over? Waar ben je bang voor? Wat speelt er? Dat kan namelijk belangrijke informatie zijn voor de kunstenaar. En die kunstenaar kan op zijn of haar beurt vertellen over de kunst die er komt. Kunstenaars die werken in de openbare ruimte zijn daar vaak erg goed in. Dat betekent overigens niet dat ze bijvoorbeeld de kleur van hun kunstwerk aan zullen passen omdat het een van de bewoners niet aanstaat. Maar ze willen best meedenken over wat een beeld doet op een bepaalde plek, en hoe dat effect eventueel kan worden aangepast.’

Volgens Boomgaard heeft het geen enkele zin om met een kunstwerk in de openbare ruimte mensen te verontrusten of te shockeren. 'Als er een controverse ontstaat, dan wordt dat al in de aanloop duidelijk. Dat kan je dus dan al voorkomen. Voor het vinden van draagvlak bij beleidsmakers en andere stakeholders gaat het erom dat je voldoende in gesprek gaat met elkaar. Het is op dat moment nog niet noodzakelijk om alleen maar doorslaggevende argumenten te hebben. Het gaat erom dat er een gesprek ontstaat waarin een gevoel van mogelijkheden ontstaat, niet van onmogelijkheden.’ Reutelingsperger is ervan overtuigd dat kunst in de openbare ruimte een verbindende functie heeft, dat die behoefte er is. 'Ik denk dat mensen toch op zoek zijn naar verbinding op de een of andere manier. Dat heeft invloed op de rol van kunstenaars. Je kan als kunstenaar niet alleen maar leuk mooie dingen blijven maken. Het gaat over de verbinding met het landschap, met de problematiek die er is in de wereld zoals bijvoorbeeld het veranderende klimaat. Dat is een opgave voor de kunst.' Eén ding wil Boomgaard de projectontwikkelaars en andere opdrachtgevers nog meegeven: ‘Het is belangrijk een kunstwerk in de openbare ruimte goed te ontsluiten. Laat er een boekje over maken. Of een website met verhalen en achtergrondinformatie. Een archief waar iedereen toegang tot heeft. Want ook dát is openbare ruimte.' 

• Jeroen Boomgaard is kunsthistoricus en lid van het Stadscuratorium in Amsterdam. 
• Martijn Hemmer is senior ontwikkelingsmanager bij BPD in regio Noord-West. 
• Ruud Reutelingsperger is kunstenaar en lid van het kunstenaarscollectief Observatorium. 

BPD zet zijn expertise op het gebied van kunst en cultuur ook in bij gebiedsontwikkelingen door BPD Kunstprojecten. Dat kan variëren van het realiseren van kunst in de openbare ruimte tot het ontwikkelen van een tijdelijk kunst- en cultuurprogramma voor een specifieke plek. We voegen hiermee waarde toe aan de kwaliteit van de leefomgeving van mensen en werken hiervoor samen met kunstenaars, architecten, culturele instellingen, bewoners, gemeenten en andere betrokken partijen. Gezamenlijk kijken we wat de specifieke plek nodig heeft om tot het gewenste resultaat te komen.