Nieuwe woningen, nieuwe natuur, nieuwe coalities
Nederlanders zijn altijd ijzersterk geweest in het maken van hun eigen landschap. Van de allereerste ontginningen in de vroege Middeleeuwen via de droogmakerijen in de zeventiende eeuw tot de Flevopolders in de twintigste eeuw: we zetten het land naar onze hand. Inmiddels zijn we alweer bezig met de volgende stap, next level: landschappelijke, natuurinclusieve gebiedsontwikkeling, gestuurd door bodem en water. Dat slaat de brug tussen dé twee grote opgaven van vandaag: de enorme vraag naar (betaalbare) woningen, en de noodzaak om de biodiversiteit – buiten én binnen de stad – te beschermen.
De eerste resultaten van deze typisch 21e-eeuwse benadering worden al zichtbaar. Ga maar eens kijken in Reeve (Kampen), het Nieuwe Landgoed (bij Purmerend) of Weespersluis (Bloemendalerpolder). De ogen zijn nu echter vooral gericht op de Gnephoek, de intussen veelbesproken veenpolder bij Alphen aan den Rijn. Eind november hebben Gedeputeerde Staten van Zuid-Holland een positief voornemen uitgesproken over het Contourenplan Gnephoek, waarin de uitgangspunten voor deze gebiedsontwikkeling zijn beschreven. Naast de plannen van gemeente Alphen aan den Rijn, BPD, AM/ASR, Van Omme & de Groot en VolkerWessels voor 5.500 nieuwe woningen is hier ruimte voor nieuwe infrastructuur en 60 hectare nieuwe natuur, plus 30 hectare water, groen en natuur binnen de woonwijk. Het plan, waarvoor advies- en ontwerpbureau KuiperCompagnons de basis legde, verbindt woningbouw op grote schaal met een bijzondere ontwikkeling van het groen-blauwe landschap. Welke toekomstperspectieven opent dat?
Perspectief 1: een nieuw, klimaatbestendig landschap
Het landschap bepaalt hoe het er hier straks gaat uitzien, zegt landschapsarchitect en stedenbouwkundige Gijs van den Boomen, directeur van KuiperCompagnons. ‘Tegenwoordig heet dat dan: bodem en water sturend. Maar in wezen is dat niet nieuw. Toen ik in Wageningen werd opgeleid tot landschapsarchitect, maakten we al excursies naar alle Nederlandse landschappen om te zien wat je ermee zou kunnen doen. Het landschap heeft stedelijke ontwikkeling altijd gestuurd. Kijk maar naar Nieuwland in Amersfoort, of de Watertuinen in Rosmalen. Het verschil met nu is dat het toen min of meer toevallig gebeurde. Omdat het handig was. Omdat je dan droge voeten hield. Of omdat het goed uitkwam voor de grondexploitatie.’
Maar nu zit het bovenin het bewustzijn, zegt hij, wijzend op de kaart van het Groene Hart. ‘Kijk. Alphen aan den Rijn begon als een Romeinse nederzetting, op hogere gronden aan de grensrivier. In de eeuwen daarna is de bodem gedaald door veenwinning, inklinking en ontwatering voor de landbouw. De rivier stroomt nu hoog door de polder.’ De ontwikkeling van Gnephoek houdt daar rekening mee – en bouwt erop voort. Anders dan in de jaren zestig en zeventig, toen nieuwbouwwijken in Alphen werden gebouwd op een dikke laag ophoogzand (zodat nu kostbaar onderhoud nodig is aan de verzakkende openbare ruimte en het rioolstelsel), wordt straks voornamelijk gebouwd op ondergrond die van zichzelf al dragend is: de stroomrug van de Oude Rijn. Op zand dus. En op het veen? Daar is ruimte voor natuur. Van den Boomen: ‘Hoe verder je straks van de rivier vandaan komt, hoe meer water en groen je zult vinden, want daar is de ondergrond veniger, natter en minder draagkrachtig.’
Perspectief 2: een prachtig woongebied
En daarmee ontstaat een wijk die er anders uitziet dan andere. Met forse ambities. ‘We willen een voorbeeldige wijk maken,’ durft Van den Boomen te zeggen. ‘Klimaatadaptief, groen, gezond, duurzaam. Het zal laten zien dat bouwen in laaggelegen Nederland wél mogelijk is, ook al wordt daar vaak aan getwijfeld. Je zult daarover wel een goed verhaal aan de maatschappij moeten vertellen.’ Volgens gebiedsontwikkelaar Rick Gijzen (BPD) gaat dat lukken. ‘Het wordt een prachtig woongebied, en we gaan betaalbaar bouwen. Van alle woningen wordt 60 procent betaalbaar, deels ook sociale huur. We brengen van te voren nauwkeurig in kaart welke doelgroepen we willen bedienen. Dat zijn starters op de woningmarkt, maar ook eenpersoonshuishoudens en ouderen die nu in Alphen vergeefs naar een woning zoeken.’ In het contourenplan worden die specifieke ambities beschreven onder de vlag ‘Nieuwe Alphense stedelijkheid’, met als kenmerken een goede woon-werkbalans, een verbindende openbare ruimte en compacte buurtschappen. Samen met ‘Bodem en water sturend’ en ‘Duurzaam in transitie’ zijn dat de drie elementen – elk weer opgebouwd uit verschillende lagen – waaruit het plan is opgebouwd.
De ontwikkeling zal vele jaren in beslag nemen, elke ontwikkelaar weet dat in die tijd nog van alles staat te gebeuren
Wat die ‘compacte buurten’ betreft: de buurtschappen geven identiteit aan het woongebied dankzij hun menselijke maat en schaal. ‘Het kan betekenen dat je straks geen twee, laat staan drie auto’s voor je deur kunt parkeren,’ zegt Van den Boomen. ‘Dat zou te veel kostbare ruimte vergen. Je gaat ook minder straatverharding zien. Maar misschien weer wel parkeerhavens om je auto op te laden, of een prachtige brug op palen over het water, en mobiliteit op maat.’ Rick Gijzen vult aan: ‘Die groene openbare ruimte, dat wordt echt iets bijzonders. Het gaat structuur geven aan de wijk en de Gnephoek verbinden aan het landschap en de stad.’
Gijzen realiseert zich dat we praten vanaf de tekentafel. ‘Maar we houden bij alles het woongenot van de bewoners voor ogen.’ The proof of the pudding is in the eating, maar de ingrediënten van een smaakvol gerecht zijn voorhanden. Zoals een evenwichtig mobiliteitsconcept, gericht op lopen en fietsen – onderdeel van de laag ‘Duurzaam in transitie’. Gijzen: ‘Het station van Alphen aan den Rijn ligt op fietsafstand en er komen goede busverbindingen. Voor lokale ondernemers is ook ruimte voor nieuwe bedrijvigheid.’ De wijk zal het beste laten zien wat voorhanden is. Neem het energiesysteem: dat wordt energieneutraal, op termijn zelfvoorzienend en zelfs energieleverend als dat kan. Voor vragen naar energiebronnen – aardwarmte, all-electric of zonne-energie? – is het nog te vroeg, zeggen Gijzen en Van den Boomen. ‘De ontwikkeling is adaptief.’ Waarmee ze willen zeggen: er is ruimte voor innovatie. Gijzen: ‘Deze gebiedsontwikkeling zal vele jaren in beslag nemen, elke ontwikkelaar weet dat in die tijd nog van alles staat te gebeuren.’
Perspectief 3: samenwerking om belangen te verenigen
Omdat zoveel belangen en spelers in het geding zijn, zal de gebiedsontwikkeling ook in nauwe samenwerking verlopen, zegt Gijzen. De gedachten gaan sterk uit naar publiek-private samenwerking. ‘We zoeken nauwe samenwerking met de gemeente, de provincie, andere marktpartijen, het betrokken hoogheemraadschap en natuurorganisaties zoals de Vogelbescherming. Maar ook boeren en omwonenden. Vandaar dat we nu al een participatietraject starten over het masterplan.’ Door ruimte te maken voor nieuwe natuurdoeltypen ontstaat rond de Gnephoek meer biodiversiteit, met de weidevogels – grutto, kievit, tureluur – als belangrijke soorten. De ontwikkelaar van nu maakt dus niet alleen nieuwe woningen, maar ook nieuwe landschappen, precies zoals in de zeventiende eeuw ook gebeurde. Het natuurgebied kan een stapsteen worden in een nieuwe, zeer gewenste regionale ecologische verbindingszone. Opmerkelijk: zonder nieuwe woningbouwplannen was dat allemaal waarschijnlijk niet gelukt. ‘We maken een woongebied waar mensen én dieren gelukkig kunnen worden,’ resumeert Gijs van den Boomen. Een blauwdruk daarvoor is er niet en komt er ook niet, voegt hij eraan toe. ‘Maar wel een masterplan om het contourenplan nader uit te werken.’
Een masterplan. Dat klinkt toch weer als een overkoepelende visie waaraan de werkelijkheid moet gehoorzamen. Is dat nog wel van deze tijd? Ooit werden flatwijken zoals in de Amsterdamse Bijlmer en elders (de Componistenbuurt in Alphen aan den Rijn met zijn hoogbouwflats!) ontworpen en gebouwd op basis van masterplannen en de allerbeste bedoelingen. De rest is geschiedenis: die manier van denken vinden we nu gedateerd. Hoe is dat over dertig jaar met de Gnephoek? Is ‘bodem en water sturend’ niet het volgende, ooit weer achterhaalde dogma? Van den Boomen: ‘Nee. Destijds was het vertrekpunt heel anders. Idealistische, maatschappelijk bewogen stadsontwerpers bedachten hoe mensen zouden moeten leven. Ons plan voor de Gnephoek wordt vooral ingegeven door externe factoren: klimaatverandering, bodemdaling, de eindigheid van fossiele energiebronnen. Het systeem zoals we dat kenden, werkt niet meer. We moeten iets anders doen. Daarop is dit plan het antwoord.’
Het systeem zoals we dat kenden, werkt niet meer. We moeten iets anders doen. Daarop is dit plan het antwoord
Over de Gnephoek
Aan de oevers van de Oude Rijn bij Alphen aan den Rijn ligt Gnephoek. Unieke landschappelijke elementen vormen het vertrekpunt voor letterlijk alle onderdelen van de gebiedsontwikkeling. Er is ruimte gemaakt voor klimaatmaatregelen, waterberging, duurzame energie, natuur én recreatie. De plannenmakers (gemeente Alphen aan den Rijn, AM/ASR, Van Omme & de Groot, VolkerWessels, BPD) sluiten met hun integrale aanpak aan op de inrichtingsprincipes van de Nationale Omgevingsvisie, de langetermijnvisie van het Rijk op de toekomst en de ontwikkeling van de leefomgeving in Nederland.
Kerngegevens
- Compacte stedelijke buurten met buurtschappen op hogere en minder zettingsgevoelige delen Gnephoek
- Respect voor historische geografie
- Ecologisch mozaïek met circa 90 hectare groen en water, waarvan 60 hectare natuurontwikkeling en 30 hectare stedelijk groen/water
- Klimaatadaptieve, waterrobuuste en gezonde leefomgeving
- Circa 5.500 nieuwe woningen, waarvan 60% betaalbaar
- Mobiliteitsconcept, gericht op STOMP-principe
- Inzet op energieneutraal systeem
- Meekoppelkansen voor natuurontwikkeling en waterkwaliteit in de Vrouwgeestpolder
